ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΔΡΟΣΙΝΗ, Ν ΒΑΓΕΝΑ

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ

Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

«ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΔΡΟΣΙΝΗ»

            Θα  μιλήσω  για  το ποιητικό έργο του Δροσίνη, ο οποίος ήταν πάνω απ΄όλα ποιητής. Ο Δροσίνης, ως ποιητής, σήμερα, μπορούμε να πούμε ότι δεν εκτιμάται, όσο θα έπρεπε.

            Αυτή η υποτίμησή του έχει αρχίσει από την δεκαετία του 30 και μετά, με την πάροδο του χρόνου, γινόταν όλο ένα και μεγαλύτερη. Αυτό ήταν φυσικό, γιατί τα νέα ποιητικά ρεύματα ήρθαν να κατακλύσουν τον ελληνικό ποιητικό χώρο.

            Κατά την δεκαετία του 1930, έχουμε την έκρηξη του μοντερνισμού στην ποίησή μας. Εμφανίζονται μεγάλοι ποιητές όπως ο Σεφέρης, ο Ρίτσος, οι οποίοι τροποποιούν τον ποιητικό λόγο και  καθιστούν ως ένα βαθμό παλαιό τον τρόπο έκφρασης των προηγούμενων ποιητών. Αυτή ήταν η κοινή μοίρα των περισσότερων ποιητών που έγραφαν σε έμμετρο στίχο. Ο Δροσίνης είχε και μια δεύτερη ατυχία. υπήρξε θύμα των σχολικών χρήσεων του έργου του, η εικόνα του στο ευρύ κοινό και στους ειδικούς είχε σε μεγάλο βαθμό διαμορφωθεί από το γεγονός ότι είχε ανθολογηθεί κατά κόρον στα σχολικά βιβλία. Ήταν η εικόνα ενός σχολικού Δροσίνη και ξέρετε ότι στα σχολικά βιβλία διαλέγουν τα απλούστερα ποιήματα, εκείνα τα οποία μπορούν να προσεγγίσουν πιο εύκολα οι μαθητές. Και επειδή το ποιητικό έργο του Δροσίνη είναι μεγάλο σε όγκο και θα ήταν δύσκολο  να επανεκδοθεί-το τυπογραφικό κόστος είναι πολύ μεγάλο-η εικόνα του Δροσίνη ως ποιητή παρέμεινε και παραμένει, όπως έχει διαμορφωθεί, όχι από το καλύτερο μέρος του έργου του, αλλά από  εκείνο που θεράπευε τις σχολικές ανάγκες. Σήμερα όμως, τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν. Το πρώτο είναι ότι έχουμε τα ΑΠΑΝΤΑ του Δροσίνη χάρις στην ακαταπόνητη δραστηριότητα του κ. Γιάννη Παπακώστα, το δεύτερο είναι ότι ήδη ο μοντερνισμός βρίσκεται σε κρίση, θέλω να πω ο ελεύθερος στίχος περνά μια κρίση, και αυτό είναι ένα φαινόμενο, όχι μόνο του ελλαδικού χώρου αλλά και του Δυτικού. Οι ποιητές αισθάνονται πλέον ότι με τον ελεύθερο στίχο ο ποιητικός στίχος δεν μπορεί να διακριθεί από τον κοινό καθημερινό λόγο και στρέφονται προς μια νέα πειθαρχία.

            Η στροφή αυτή σε κάποιες περιπτώσεις είναι οπισθοδρομική, δηλαδή είναι μια επιστροφή στους παλαιούς έμμετρους τρόπους, όμως στις καλύτερες περιπτώσεις είναι μια στροφή σε νέους προσωδιακούς κανόνες, που αντλούν μεν στοιχεία από την παλαιά έμμετρη προσωδία, αλλά προχωρούν την ποιητική έκφραση του ελεύθερου στίχου ένα βήμα περισσότερο, φαινομενικό βήμα προς τα πίσω, που όμως στην πραγματικότητα είναι ένα βήμα προς τα εμπρός. Η κρίση του ελεύθερου στίχου έχει κάνει, ώστε σήμερα μερικοί παλαιοί ποιητές να επανεκτιμώνται, όπως ο Τέλος Άγρας και ο Ρώμος Φιλύρας. Πιστεύω ότι κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει και για τον Δροσίνη και ήδη ως ένα βαθμό έχει αρχίσει να γίνεται, από τη στιγμή που ολοκληρώθηκε η έκδοση των ποιητικών του Απάντων. Αλλά βέβαια. όταν γίνονται επανεκτιμήσεις, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, να μην φτάνουμε τον έπαινο στο άλλο άκρο, να επανεκτιμούμε τα πράγματα με σωφροσύνη, νηφαλιότητα και ακρίβεια. Αν με ρωτούσατε ποια είναι η γνώμη μου για τον Δροσίνη ως ποιητή, θα σας έλεγα ότι είναι ένας σημαντικός ποιητής, ένας σημαντικός ελάσσων ποιητής σημαίνει πρώτα απ΄όλα ποιητής. ήδη το να είσαι ποιητής είναι σημαντικό. Οι ελάσσονες ποιητές μπορούν να διακριθούν σε σημαντικούς και σε ασήμαντους. Ένας σημαντικός ελάσσων ποιητής είναι ένας αληθινός ποιητής. Καμιά φορά μπορεί να ξεφύγει από την μοίρα του ελάσσονα, αν καινούργιες αναμοχλεύσεις της ευαισθησίας νεότερων εποχών ανασκάψουν το ποιητικό του έδαφος, αλλά σίγουρα είναι ένας ποιητής που θα διαρκέσει. Πιστεύω ότι το ποιητικό έργο του Δροσίνη θα διαρκέσει, καθώς θα διασώζεται, όχι πλέον σε εκδόσεις Απάντων των ποιημάτων του, αλλά σε ανθολογίες.

            Το έργο των σημαντικών ελάσσονων είναι τόσο σημαντικό για την ανάγνωση της ποίησης, όσο και των μείζονων ποιητών. Ο Δροσίνης είναι ένας ευαίσθητος ποιητής, ένας συναισθηματικός ποιητής. Όταν γράφει ποιήματα, διακατέχεται από δύο κύριες τάσεις. Μια τάση είναι να περιγράφει άμεσα τα συναισθήματά του και τα ποιήματα που γράφει με αυτόν τον τρόπο δεν νομίζω ότι είναι τα καλύτερά του. Είναι εύκολα ποιήματα, μαλακά, όχι στιβαρά, αλλά ο Δροσίνης έχει και μια ισχυρότερη ποιητική στόφα την οποία πιστεύω ότι δεν την εκμεταλλεύτηκε όσο θα έπρεπε. Όσες φορές όμως την εκμεταλλεύτηκε, μας έδωσε θαυμάσια ποιήματα, με τα οποία αντικειμενοποιεί τα συναισθήματά του. Η αντικειμενοποίηση του συναισθήματος, αυτός είναι ο βασικός σκοπός κάθε ποιητή, να κάνει δηλαδή το συναίσθημά του να το νιώσουν και οι άλλοι αναγνώστες, σαν να είναι δικό τους.

            Η αντικειμενοποίηση του συναισθήματος του Δροσίνη γίνεται με τρεις τρόπους.

            Ο πρώτος τρόπος είναι ο θεματικός. Ο Δροσίνης αφηγείται λυρικά μια ιστορία, την οποία είτε πλάθει ο ίδιος είτε την αντλεί από την παράδοσή μας. Η ποιητική συλλογή του «Ειδύλλια», το τρίτο ποιητικό βιβλίο του, που τυπώθηκε το 1884, αποτελείται κατά το μεγαλύτερο μέρος της από τέτοια ποιήματα, από μπαλάντες, αφηγηματικά, λυρικοδραματικά ποιήματα. Είναι πιστεύω η καλύτερη ποιητική συλλογή της δεκαετίας του 1880, που είναι ως ένα βαθμό μια μεταβατική  των ποιητικών μας πραγμάτων δεκαετία. Τα ποιήματα που περιέχει η συλλογή αυτή είναι καλύτερα από τα ποιήματα τού Παλαμά εκείνης της εποχής και μαζί με τις μπαλάντες που έγραψε ο ποιητής σε μεταγενέστερες εποχές αναδεικνύουν τον Δροσίνη ως έναν από τους καλύτερους μπαλαντογράφους μας.

            Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο ο Δροσίνης αντικειμενοποιεί το συναίσθημά του, είναι μορφικός, όταν λόγου χάρη χρησιμοποιεί αυστηρές μορφές, κυρίως την μορφή του σονέτου. Έμμετρο δηλαδή. Η μορφή αυτή υποβάλλει τα ποιητικά σημαινόμενα σε μια πειθαρχία και σε μια συγκεντρωμένη και εγκεκριμένη έκφραση, η οποία δεν ενθαρρύνει την συγκινησιακή διάχυση, κάτι που δεν είναι καλό στο ποιητικό λόγο γιατί εμποδίζει να φανεί καθαρά η εικόνα, η ποιητική εικόνα. Ο Δροσίνης έχει γράψει σονέτα εξαίρετα για την πυκνότητα και την ακρίβειά τους.

            Τέλος, ένας τρίτος τρόπος, με τον οποίο ο Δροσίνης κατορθώνει να εκφράζει αυτό που αποκαλώ βαθύτερο ποιητικό του δυναμικό, είναι η μετάφραση. Η επιλογή των ποιημάτων που μεταφράζει, πάντοτε από ποιητές με τους οποίους αισθάνεται πολύ συγγενικά, γίνεται από ποιήματα που θα ήθελε να τα έχει γράψει και ο ίδιος. Τα θέματά τους, που είναι και δικά του θέματα, του επιτρέπουν να εκφραστεί ποιητικά, μέσω μια ποιητικής αντικειμενικής συστοιχίας, για να θυμηθούμε έναν όρο του Έλιοτ, δηλαδή της διαμεσολάβησης ενός άλλου ποιητικού κειμένου, το οποίο οικειοποιείται και δια του οποίου κάνει την διατύπωση των συναισθημάτων του αντικειμενικότερη.  Οι ποιητικές μεταφράσεις του Δροσίνη είναι θαυμάσιες και θα πρέπει να συναριθμούνται ανάμεσα στα καλύτερα ποιήματά του. Για να σας δείξω εναργέστερα αυτά που σας λέω, θα σας διαβάσω τρία ποιήματα του Δροσίνη, ως δείγματα των αντικειμενικών του τρόπων που περιέγραψα. Δεν θα διαβάσω κάποια από τις μπαλάντες του, γιατί είναι μακρόστιχα ποιήματα, και δεν έχουμε το χρόνο.

            Το πρώτο ποίημα που θα διαβάσω έχει τον τίτλο:

ΑΠ΄ ΤΗΝ ΩΡΑ

Σε μια  κ ό ρ η  της Ακροπόλεως

     Ο Δροσίνης εμπνεύστηκε το ποίημα αυτό από το θέαμα ενός αγάλματος, που βρέθηκε σε μιαν ανασκαφή στην Ακρόπολη.

ΑΠ΄ ΤΗΝ ώρα πού αναστήθηκες,

Δυο χιλιόχρονα θαμμένη

Σε παλιού κόσμου χαλάσματα,

Δε σ΄ αντίκρυσα σαν ξένη.

Στ' ανοιγμένο μνήμα σου άπλωσα

Με λαχτάρα την αγκάλη,

Σα να σε είχα, σα να σ΄έχασα

Κι΄ άξαφνα σε βρήκα πάλι.

Πώς, πού, πότε αδερφωθήκαμε;

Σε ποια πλάση περασμένη,

Που ουτ΄ εγώ ήμουν σάρκα πρόσκαιρη

Κι΄ ουτ΄ εσύ μαρμαρωμένη;

Μέσ΄ στο χάος της μνήμης τίποτε

Δε μου μένει παρά μόνο

Πως, μια μέρα, κάπου ενοιώσαμε

Κάποιο ωραίο, μεγάλο πόνο

Και τον πόνο αυτό, που αγιάτρευτος

Στην ψυχή μου μένει ακόμα,

Όμοια αγιάτρευτο τον γνώρισα

Στο μαρμάρινό σου στόμα.

            Υπάρχει στο ποίημα αυτό κάτι που υπερβαίνει τον παραδοσιακό ποιητικό τρόπο έκφρασης της αίσθησης των σχέσεων του Νεοέλληνα με το αρχαίο παρελθόν. Κάτι που φέρνει το ποίημα αυτό πολύ κοντά στους στίχους του Σεφέρη, πιο συγκεκριμένα στο τρίτο ποίημα του «Μυθιστορήματος», (το ποιητικό έργο του Σεφέρη, που έχει το τίτλο «Μυθιστόρημα»), το οποίο πραγματεύεται ένα ανάλογο θέμα. Σας διαβάζω:

Ξύπνησα με το μαρμάρινο

τούτο στα χέρια μου κεφάλι

Που μου εξαντλεί τους αγκώνες και

δεν ξέρω που να τ΄ ακουμπήσω.

Έπεφτε στο όνειρο, καθώς έβγαινε από το όνειρο

έτσι ενώθηκε η ζωή μας και θα είναι πολύ

δύσκολο να ξαναχωρίσει.

Κοιτάζω τα μάτια, μήτε ανοιχτά μήτε κλειστά

μιλώ στο στόμα, που όλο γυρεύει να μιλήσει

κρατώ τα μάγουλα, που ξεπέρασαν το δέρμα

δεν έχω άλλη δύναμη.

Τα χέρια μου χάνονται και με πλησιάζουν

                                  ακρωτηριασμένα.

            Η ομοιότητα της κεντρικής εικόνας των δυο ποιημάτων, η μετατροπή του σώματος σε μάρμαρο και του μαρμάρου σε σώμα δεν μου φαίνεται συμπωματική, Έχω την αίσθηση ότι το ποίημα του Δροσίνη επενέργησε κρυπτομνησιακά, όταν ο Σεφέρης έγραφε το ποίημά του. Υπογραμμίζω, επίσης, την ομοιότητα τής αίσθησης του πρώτου στίχου από την «Ελένη» του Ελύτη.

Με την πρώτη σταγόνα της βροχής

σκοτώθηκε το καλοκαίρι. 

με την αίσθηση του ποιήματος «Το καλοκαίρι πέθανε» του Δροσίνη ή της μορφής της Τσιγγάνας «Ζεμφύρας», στο έργο «Το Βοτάνι της Αγάπης», με εκείνη της σιλουέττας του πεζογραφήματος «Ζεμφύρα» ή «Το ρόδο της Πασιφάης» του Εμπειρίκου και φυσικά δεν χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότι «Το μυθιστόρημα της κυρίας Έρσης» του Πεντζίκη είναι γραμμένο πάνω στο μυθιστόρημα «Έρση» του Δροσίνη.

            Υπάρχει μια συνομιλία των μοντερνιστών μας με τον Δροσίνη, όσο και του Δροσίνη με το μοντερνισμό. Λόγου χάρη, αν διαβάσει κανείς την ποιητική του συλλογή «ΕΙΠΕ», θα δει ότι ο Δροσίνης προσπαθεί να κάνει ελεύθερο στίχο.

           Το δεύτερο ποίημα που θα σας διαβάσω είναι ένα σονέτο. Έχει τον τίτλο: «Μια απόβαθη φωνή».

ΜΙΑ ΑΠΟΒΑΘΗ ΦΩΝΗ

Μια απόβαθη φωνή μέσα μου ερώτα:

Των δυο ματιών σου η φλόγα τί έχει γίνη;

Σταλτή από θεία πηγή ποτέ δε σβύνει.

Μη ματαγύρισε εκεί, πού ήτον πρώτα;

Θωρώ της νύχτας τα άστρα και μετρώ τα.

Μην τύχη κ΄ έχουν άξαφνα πληθύνη,

Μην άπ' την φλόγα των ματιών σου εκείνη

Καινούργια ανάφτηκαν ουράνια φώτα;

Όπου κι’ αν είναι: στα άστρα σκορπισμένη,

Στις αστραπές, στο ζωδιακό στεφάνι,

Στου Εμπυρείου τον κόσμο γυρισμένη,

Κι΄ όπου φανή: στον ξύπνο ή στ΄όνειρό μου,

Μιά αχτίδα της, μιά σπίθα της μού φτάνει,

Ν' ανάψω τις λαμπάδες στο Ιερό μου.

            Προσέξτε με πόση ευγένεια και λεπτότητα αλλά συγχρόνως και ένταση, συνδυασμός που επιτυγχάνεται χάρις στη κεντρομόλο συγκράτηση από τη ρήμα και από την ομοιοκαταληξία των φυγόκεντρων τάσεων του συναισθήματος, εκφράζει τον έρωτά του ο ποιητής. Και θα τελειώσω, διαβάζοντας μια μετάφραση του Δροσίνη, τη μετάφραση ενός σονέτου του Αλμπέρ Σαμέν, που έχει τίτλο «Ελένη», ενός ποιήματος, που ο Γάλλος ποιητής φαίνεται το έχει εμπνευστεί από το περίφημο χωρίο του Γ΄ της Ιλιάδας, στο οποίο οι γέροντες της Τροίας, όταν βλέπουν την Ελένη να ανεβαίνει σ΄ένα πύργο για να παρακολουθήσει τη μονομαχία του Πάρη με τον Μενέλαο, θαυμάζουν την θεϊκή ομορφιά της, παραδεχόμενοι ότι άξιζε να γίνει γι΄αυτήν ο Τρωικός Πόλεμος. Ο Σαμέν αναπλάθει ελεύθερα το επεισόδιο. Παρουσιάζει την Ελένη να κατεβαίνει στο πεδίο της μάχης. Ακούστε τη μετάφραση του Δροσίνη: 

ΕΛΕΝΗ

Samain

ΤΗΣ μάχης πλέει αχός στη βραδυασμένη μέρα...

Κ' έξω απ' τα τείχη η Αργείτισσα κι΄ απ' τα παλάτια

Μακρυά - πάει προς το κόκκινο ποτάμι πέρα

Πατώντας ξαπλωτά κορμιά ή κορμιών κομμάτια.

Φέγγουν των Αχαιών φωτιές στο θαμπόν αέρα.

Στ' άρματα δίπλα χλιμιντρούν τ' αθάνατα άτια...

Μόνη, του μακελλιού διαβάτρα ή λευκοχέρα,

Το χέρι της περνά με φρίκη εμπρός στα μάτια.

Τη δείχνει θεία με τη στερνή φεγγοβολιά της 

Η μέρα. -απ΄ τα κρυφά τα πέπλα, που ανεμίζει,

Μια ανίκητη μυρωδιά αγάπης αναβρύζει.

Προς τα γυμνά της πόδια οι βαρυοπληγωμένοι

Σέρνοντας στους αγκώνες, τα χρυσά μαλλιά της

Αγγίζουν - και πεθαίνουν παρηγορημένοι.

Το θέμα έρωτας - θάνατος εικονογραφείται εδώ με την πλέον αιματηρή έκφραση των ανθρωπίνων συγκρούσεων, τον πόλεμο, ο οποίος χρησιμοποιείται ως ένα είδος μεταφοράς για να απεικονιστεί παραστατικότερα η διπλή όψη του έρωτα, το μεγαλείο του και η καταστρεπτική πλευρά του. Η μετάφραση του Δροσίνη είναι ένα έξοχο ποίημα.

Σε ποιήματα σαν αυτά που σας διάβασα και όχι στα ποιήματά του που περιέχονται στα σχολικά εγχειρίδια, βρίσκεται η ποιητική δύναμη του Δροσίνη.