ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Αριθμός βιβλίου 30
«ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ»
ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ
Η αίθουσα της Βυρωνικής Εταιρείας στο Μεσολόγγι ήταν ασφυκτικά γεμάτη. Ο κόσμος περίμενε να ακούσει, να μάθει ίσως κάτι νέο, για το Μεσολόγγι που τόσο αγαπάει. Η κα Πολυξένη Χαραλαμποπούλου παρουσίασε το βιβλίο, τόνισε γεγονότα λιγότερο γνωστά στους πολλούς, αναδεικνύοντας την αξία τους, συγκίνησε. Στη συνέχεια, η κυρία Ροδάνθη Φλώρου τίμησε την κυρία Ελένη Βαχάρη, ανακηρύσσοντάς την επίτιμο Μέλος της Βυρωνικής Εταιρείας. Στο πρόσωπό της τίμησε όλα τα μέλη του Συλλόγου «ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Γ. ΔΡΟΣΙΝΗ».
Με τη σειρά της η Πρόεδρος του Συλλόγου ευχαρίστησε την κυρία Φλώρου για την τιμή που της έγινε και έκλεισε λέγοντας ότι στο Μουσείο υπάρχουν πάνω από 170 βιβλία που γράφουν, αναφέρονται, μιλούν για το Μεσολόγγι, αλλά κανένα δεν συνδέει τον Γεώργιο Δροσίνη με την Ιερά Πόλη, χρέος που ο Σύλλογος εκπλήρωσε με το βιβλίο: «ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΙΟΥ».
Υ.Γ. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι η παρουσίαση του βιβλίου αρθμ. 30 έγινε μετά την παρουσίαση των βιβλίων αρθμ. 31 και 32, διότι υπήρξε εμπλουτισμός της ύλης του βιβλίου.
«ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ »
από την καθηγήτρια κυρία Πολυξένη Χαραλαμποπούλου.
Με μεγάλη χαρά αποδέχθηκα την πρόσκληση που μου έκανε η Πρόεδρος της Βυρωνικής Εταιρείας κυρία Ροδάνθη Φλώρου να παρουσιάσω, εκ μέρους της Βυρωνικής Εταιρείας Μεσολογγίου, το βιβλίο «Πτυχές της Εξόδου του Μεσολογγίου», το 30° στη Σειρά Αυτοτελών Εκδόσεων του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη». Το βιβλίο, προϊόν συλλογικής δουλειάς, είναι μια καλαίσθητη έκδοση και στις 145 σελίδες του βρίσκουμε κείμενα, πεζά και ποιητικά, έγγραφα, αποδεικτικά στοιχεία και πλούσιο εικαστικό υλικό. Το εμπροσθόφυλλο κοσμεί γερμανική λιθογραφία εποχής από την Πινακοθήκη του Δήμου Μεσολογγίου, που απεικονίζει μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, κατά τη Β' πολιορκία του Μεσολογγίου.
Οι συγγραφείς του βιβλίου, ύστερα από μία σύντομη αναδρομή στην ιστορία της πόλης, από την εμφάνισή της, νωρίς στον 16° αιώνα, μέχρι και την απελευθέρωσή της από το ζυγό των Τούρκων, στις 2 Μαΐου 1829, καταγράφουν, αναδεικνύουν, αλλά κυρίως διασώζουν από τη λήθη του χρόνου κείμενα Ελλήνων και ξένων, που έχουν σχέση με το έπος της ηρωικής εξόδου της φρουράς των Ελεύθερων Πολιορκημένων και είναι σχεδόν άγνωστα στους περισσότερους Έλληνες. Ο Γ. Δροσίνης, ο Μιλ. Μαλακάσης, ο Π.Μ. Κοντογιάννης, ο Γ. Γεωργόπουλος, ο Ι. Εϋνάρδος, ο Ιακ. Μάγερ, ο Β. Ουγκώ, ο Ι.Μ Παναγιωτόπουλος, ο Διον. Σολωμός, γράφουν και σχολιάζουν, γίνονται στοχαστές και φιλόσοφοι και καταθέτουν τη δική τους άποψη για τον ιερότερο τόπο του νεότερου ελληνισμού, από τη δική του οπτική γωνία ο καθένας, εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου «Πτυχές της Εξόδου του Μεσολογγίου».
Αυτό σημαίνει πως η περίπτωση του Μεσολογγίου, μοναδική πράξη στην ιστορία του κόσμου, η οποία, από τη στιγμή που έκαμε την έξοδο, παύει να υφίσταται ως πόλη και γίνεται σύμβολο και ιδέα, ιδέα της ελευθερίας και σύμβολο της καρτεροψυχίας, εξακολουθεί να εμπνέει, και, επιπρόσθετα, να διαθέτει ανεξάντλητο υλικό για μελέτη και συγγραφή. Εξακολουθεί, επίσης, να προσκαλεί κάποιους να επιτελέσουν το χρέος τους προς εκείνους που έκαμαν τα στήθη τους προμαχώνες και, όπως λέει ο Ιακ. Μάγερ, «έδωσαν καρτερίαν εις τας ψυχάς τους, όχι η απελπισία, αλλά η υπέρ της πατρίδος τους αγάπη, ο υπέρ του Χριστού έρως και η σταθερά τους απόφασις να ζήσουν Χριστιανοί ελεύθεροι, ειδεμή να χαθούν».
Χρέος, λοιπόν, θεωρώ ότι εκπληρώνουν και «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη» και μάλιστα χρέος του ίδιου του Ποιητή, ο οποίος, αποτίνοντας φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης προς τους ενδόξους προγόνους του, ως ελάχιστη ένδειξη προσφοράς, ως αντίδωρο προς τον τόπο καταγωγής του, συνέλεξε σύγχρονα προς το μεγάλο ιστορικό γεγονός της Εξόδου κείμενα, τα οποία μαρτυρούν την εντύπωση και την απήχηση απανταχού στον πολιτισμένο κόσμο. Αυτά τα κείμενα «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη» θεώρησαν υποχρέωσή τους να μας τα γνωρίσουν.
Για να αγαπήσεις πραγματικά τον τόπο σου, πρέπει να αφουγκραστείς την ιστορία του, να σκύψεις πάνω στη γη του και να ακούσεις τον ψίθυρο της φωνής των προγόνων σου. Πρέπει να καταλάβεις πως η κάθε σπιθαμή γης του τόπου σου είναι ζυμωμένη με το αίμα, τον αγώνα και το μόχθο σπουδαίων ανθρώπων, που πρόσφεραν τη ζωή τους θυσία στο βωμό της ελευθερίας, την οποία χαιρόμαστε εμείς σήμερα. Όλα αυτά τα κατορθώνει το βιβλίο, που παρουσιάζουμε σήμερα, συλλέγοντας την ιστορική μνήμη και υπενθυμίζοντας ότι έχουμε ευθύνη να διαφυλάξουμε, ως ιερή παρακαταθήκη, το πνευματικό και ηθικό μεγαλείο Εκείνων.
Το ιστορικό παρελθόν της πόλης μας και ο σπουδαίος της ρόλος στη δημιουργία του νεότερου ελληνικού κράτους έχουν αναλυθεί πάρα πολλές φορές και μάλιστα διεξοδικά. Οι συγγραφείς λοιπόν του βιβλίου δεν επιμένουν σ' αυτό, αλλά στόχος τους είναι να αναδείξουν, μέσα από την ανθολογία των κειμένων του βιβλίου, το νόημα και τη σημασία της Εξόδου, και ότι, όπως γράφει ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, «το λιμνοχώρι» [καθώς λένε το Μεσολόγγι], μπόρεσε να κλείσει μέσα στα χαμηλά του οχυρώματα όλη την ύπαρξη, όλη τη φλογισμένη ψυχή του έθνους, και να γίνει σύμβολο και ορόσημο, τόπος της εθνικής μνήμης και κατανυκτικής προσευχής», και ιδιαίτερα να μας πληροφορρήσουν ότι, με νομοθετικό διάταγμα της 30ης Δεκεμβρίου 1925, καταρτίστηκε επιτροπή για την οργάνωση της εκατονταετηρίδας του Μεσολογγίου, ιδέα που συνέλαβε ο ίδιος ο Γ. Δροσίνης, Γραμματέας της οποίας και ορίστηκε. Προ του εορτασμού, σκέφτηκε ότι έπρεπε να συγκεντρώσει κείμενα όχι μόνο από τα μεγάλα φιλελληνικά κέντρα της Ευρώπης: Λονδίνο, Παρίσι, Βερολίνο, Μόναχο, αλλά και από εκεί όπου επικρατούσαν φιλοτουρκικά αισθήματα κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, δηλαδή τη Βιέννη. Απευθύνθηκε στον εκεί συνεργάτη του Παύλο Γαννηλία και «η Βιέννη έδωσεν όχι μόνον τας αυστριακάς εντυπώσεις εκ της πτώσεως του Μεσολογγίου, αλλά διά μέσου αυτών και τας των εν Κωνσταντινουπόλει κυβερνητικών κύκλων», γράφει ο Γ. Δροσίνης. Ο Παύλος Γαννηλίας βρήκε τις εκθέσεις του Αυστριακού πρέσβεως στην Κωνσταντινούπολη Όττενφελς, απευθυνόμενου προς τον Μέττερνιχ περί της πτώσεως του Μεσολογγίου και άλλα συναφή διπλωματικά έγγραφα, που τα έστειλε στον Γ. Δροσίνη. Ο Δροσίνης έκρινε ότι και οι αναγνώστες του «Ημερολογίου της Μεγάλης Ελλάδος» [στο οποίο ο ίδιος ήταν εκδότης και διευθυντής] ευχαρίστως θα γνώριζαν εντελώς άγνωστα και ανέκδοτα μέχρι τότε στοιχεία από τις εκθέσεις του Όττενφελς. Αξίζει να παρατεθούν εξαιρετικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα από την πρώτη πρεσβευτική έκθεση [5 Μαΐου 1826] του Όττενφελς προς τον Μέττερνιχ.
«Το φρούριον του Μεσολογγίου, το οποίον από δύο περίπου ετών ανθίστατο εις πάσας τας από ξηράς και θαλάσσης δυνάμεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας, περιήλθεν επί τέλους εις χείρας των Τούρκων την 22α Απριλίου... Δύναταί τις να κρίνη περί της σημασίας, την οποία η Πύλη αποδίδει εις την άλωσιν του Μεσολογγίου, εκ της σπουδής, μεθ'ης μετέδωκε την είδησιν εις τας ξένας αποστολάς. Καθόσον την αυτήν νύκτα δελτία γραφέντα εν τω γραφείω του Ρεΐς Εφέντη εστάλησαν εις εμέ και εις άλλους πρέσβεις».
Κατόπιν ο Όττενφελς διαβάζει διάφορες λεπτομέρειες της εξόδου: Ότι ο προδώσας το σχέδιον της Εξόδου δεν φέρεται ως Έλλην λιποτάκτης, ούτε ως Βούλγαρος, κατά την ελληνικήν παράδοσιν, ή Σέρβος, αλλά η επίσημος ανακοίνωσις της οθωμανικής κυβερνήσεως λέγει ότι ο καταδώσας το σχέδιον, στον Κιουταχή και όχι στον Ιμπραήμ, ήτο νεαρός Τούρκος αιχμάλωτος, όστις κατόρθωσε να δραπετεύση εκ του φρουρίου.
Επίσης, διαβιβάζει «ότι την πτώσιν του Μεσολογγίου, η Πύλη εθεώρησε ως σημαίνουσαν το τέλος του ελληνικού αγώνος», πράγμα που επιμαρτυρεί και άλλη επιγραμματική φράσις του Τούρκου υπουργού Ρεΐς Εφέντη προς τον Αυστριακό διπλωμάτη. «Τρία στηρίγματα είχαν οι Έλληνες αντάρτες: το Μεσολόγγι, την Αγγλίαν και την Ρωσίαν. Τα δύο πρώτα τα έχασαν, το τρίτον δεν έχει πλέον δι'αυτούς μεγάλην χρησιμότητα.»
Τέλος, ο Όττενφελς, εκ των ανακοινώσεων των τουρκικών αρχών, ομολογεί ότι «δεν δύναται να εξακριβώση την πραγματικήν κατάστασιν των εν Ελλάδι», όμως εξάγει το συμπέρασμα ότι «πλήρης αναρχία επικρατεί από της πτώσεως του Μεσολογγίου» και ότι «αι τελευταίαι ελπίδες τας οποίας εστήριζαν οι Έλληνες επί της προστασίας των ξένων δυνάμεων καταπίπτουν πλέον τελειωτικώς». Ευτυχώς, «μετά δεκαοκτώ μήνας, την απάντησιν έδωκαν τα συμμαχικά πυροβόλα του Ναυαρίνου», σχολιάζει ο Γεώργιος Δροσίνης [Ιούλιος 1926, Ημερολόγιο της Μεγάλης Ελλάδος, 1927.
Χαρακτηριστικό είναι και το κείμενο του Γ. Δροσίνη στο Ημερολόγιο της Μεγάλης Ελλάδος [1928], που αναφέρεται στην καταγωγή του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου - Ζαν Μορεάς, μέλους της Τριμελούς Διοικητικής Επιτροπής κατά την τελευταίαν πολιορκίαν του Μεσολογγίου, [Δ. Θέμελης και Γ. Κανναβός, οι άλλοι δύο], ότι δηλαδή αν και ο τύπος του επωνύμου και το ψευδώνυμο Μορεάς δίνουν την εντύπωση ότι η οικογένεια είναι πελοποννησιακής καταγωγής, εντούτοις ο βιογράφος του, Αναστάσιος Γούδας, έχοντας υπόψη του έγκυρες πηγές, συμπεραίνει ότι ο Ζαν Μορεάς δεν είναι Πελοποννήσιος και δη Πατρινός, αλλά Ηπειρώτης.
Στο Ημερολόγιο της Μεγάλης Ελλάδος [1927], επίσης, ο Γ. Δροσίνης περιλαμβάνει επιστολή μεσολογγίτη αγωνιστή [1η Αυγούστου 1825], που απευθύνεται προς τη γυναίκα του στο αγγλοκρατούμενο νησάκι Κάλαμο, της Λευκάδος, και της ζητάει τροφές για τους στρατιώτες καθώς και καμιζόλες [πουκαμίσες] για τον ίδιο. Την ενημερώνει επίσης για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των υπερασπιστών του φρουρίου και το ακμαίο ηθικό που διαθέτουν.
Αίσθηση προκαλεί και το ποίημα «Ο Θάνατος του Κύκνου - Ο Θάνατος του Μπάϋρον», από τη συλλογή του Γ. Δροσίνη «Πύρινη Ρομφαία», με πατριωτικά ποιήματα. Υπάρχει μάλιστα στο βιβλίο και ιρλανδική μετάφραση του ποιήματος, καθώς και το ποίημα «Ύμνος των Προγόνων», από την ίδια συλλογή. Διαβάζω μια χαρακτηριστική στροφή του πρώτου ποιήματος:
Τον Κύκνο κοσμοπλανευτή
Πλάνεψε κάποια της λιμνοθάλασσας νεράιδα
Η λευτεριά παλάτι στεριανό του κάστρου είχε την τάπια
Και αντί στολίδια νύφης, άρματα βαριά.
Βέβαια, ο Μπάυρον δεν πήρε μέρος στην έξοδο το 1826. Είχε πεθάνει από το 1824. Ο θάνατός του, όμως, καθώς και η έξοδος της ηρωικής φρουράς επηρέασαν τόσο πολύ την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, ώστε πίεσαν τις μοναρχικές κυβερνήσεις τους και βοήθησαν να λυθεί το ελληνικό ζήτημα.
Σε κάποια σελίδα, το βιβλίο μας ξαφνιάζει απροσδόκητα, καθώς διαβάζουμε ιστορικό έγγραφο του Ανδρέα Μιαούλη. Ο Γ. Γεωργόπουλος ανακάλυψε αυτό το ιστορικό έγγραφο σ'ένα συρτάρι με διάφορα κειμήλια που άφησε ο πατέρας του. Εκεί μέσα βρήκε ένα, κιτρινισμένο από το χρόνο, έγγραφο με την υπογραφή του Ανδρ. Μιαούλη και αρθμ. πρωτ. 830 της 13ης Μαΐου 1829. Το έγγραφο λέει: «Ο Χρύσανθος Χρυσανθόπουλος με το πλοίον του αναχωρεί εντεύθεν μετακομίζων εις Λουτράκι εικοσιπέντε Οθωμανούς αρ. 25, ενόπλους.
Παρακαλούνται, όλαι αι κατά θάλασσαν φιλικαί εξουσίαι και διατάττονται αι ομογενείς θαλάσσιαι δυνάμεις ν' αφήσωσιν ελευθέραν και ανενόχλητον την διάβασίν του, παρέχουσαι αυτώ χρείας τυχούσης πάσαν δυνατήν και αζημίωτον υπεράσπισιν».
13η Μαΐου 1829
Απέναντι Μεσολογγίου Ο Ναύαρχος
Επί του Δικρότου «Ελλάς» Ανδρέας Μιαούλης
Γιατί ο ναύαρχος χορήγησε εκείνη την άδεια διέλευσης ενός μεσολογγίτικου πλοίου, φορτωμένου μάλιστα με ενόπλους Οθωμανούς; Ήταν ένας από τους όρους της συμφωνίας που υπογράφτηκε, μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, μετά την ανάκτηση του Μεσολογγίου από τους Έλληνες τον Μάιο του 1826.
Αξιόλογο θεωρείται και το κείμενο του Π.Μ. Κοντογιάννη, που έγραψε επ' ευκαιρία της εκατονταετηρίδας του Μεσολογγίου [1926], στο οποίο μεταξύ άλλων λέει: «Το Μεσολόγγι έπεσεν. Αλλά δεν εδόξασε τον Ιβραήμ. Υπάρχουν και νίκαι αι οποίαι εδόξασαν τους ηττηθέντας μάλλον παρά τους νικητάς».
Αξίζει, επίσης, να επισημάνουμε στο ίδιο κείμενο του Κοντογιάννη τα γράμματα του ναυάρχου Μιαούλη, τα οποία έγραψε, ενώ περιέπλεε με τα πλοία του εις τα ύδατα του Μεσολογγίου, προσπαθώντας είτε να εφοδιάσει με τροφές τους πολιορκημένους, είτε να επιτεθεί κατά του τουρκικού στόλου. Στα γράμματα που έγραψε προς τη Σεβαστή Διοίκηση, λίγες ημέρες πριν από την Έξοδο, εκδηλώνονται όλη η συγκίνηση και η απόγνωση για την επικείμενη συμφορά. Με μεγάλη αγωνία απευθύνεται και προς την επιτροπή Ζακύνθου για τη σωτηρία του πολυπάθου προπυργίου της πατρίδος, ως εξής: «Με βαρυτάτην λύπην σας δίδω απευκταίαν είδησιν», έγραφε προς την επιτροπή της Ζακύνθου, στις 4 Απριλίου 1826, έξι ημέρες προ της Εξόδου, «ότι το Μεσολόγγι εντός ολίγου, ήτοι δύο ή τριών ημερών το πολύ, πίπτει εις την εξουσίαν των εχθρών εξ αιτίας της πείνας».
Με τα κατάλληλα κείμενα, επίσης, προβάλλεται και η μεγάλη προσφορά στο πολιορκημένο Μεσολόγγι του μεγάλου Ελβετού Φιλέλληνα Ιωάννη - Ιακώβου Μάγερ, [1798-1826], του πρωτεργάτη της ελληνικής δημοσιογραφίας και εκδότη των «Ελληνικών Χρονικών», ο οποίος σκοτώθηκε στην Έξοδο.
Ο ακαδημαϊκός Γ. Δροσίνης προλογίζοντας στα 1926 το «Ημερολόγιο της Πολιορκίας του Μεσολογγίου», έκδοση του «Συλλόγου προς διάδοσιν των Ωφελίμων Βιβλίων», θα γράψει εγκωμιάζοντάς τον:
«Ευλογημένη ας είναι η Σαλώμη Μάγερ, η οποία εζήτησε την διάζευξίν της από τον Μάγερ, και τρισευλογημένος ο Γερμανός πρύτανις που τον απέβαλεν από το Πανεπιστήμιον Φρειβούργου... Αν δεν συνέβαιναν τα δύο αυτά, το Μεσολόγγι θα εστερείτο τον Πολύβιον της πολιορκίας....».
Οι ανεκτίμητες υπηρεσίες του Ιωάννη - Γαβριήλ Εϋνάρδου, του κορυφαίου Ελβετού Φιλέλληνα, συμπυκνώνονται σε τρία κείμενα:
1. Σε επιστολή του Εϋνάρδου προς τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου, με την οποία τους ζητάει να τον πληροφορήσουν σχετικά με τις ελλείψεις τους σε πολεμοφόδια, βόμβες, σφαίρες και μύδρους,
2. Σε επιστολή του ίδιου προς τα φιλελληνικά κομιτάτα της Ευρώπης, με την οποία απευθύνει έκκληση να μην εγκαταλείψουν την Ελλάδα, και
3. Σε περίληψη κειμένου από το βιβλίο «Μνήμη Ιωάννη - Γαβριήλ Εϋνάρδου», Έκδοση Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, όπου αναγνωρίζεται η μεγάλη του προσφορά προς την Ελλάδα, περιλαμβάνουσα ποικίλες δραστηριότητες, όπως συγκέντρωση χρημάτων για τον αγώνα, εξαγορά αιχμαλώτων του Μεσολογγίου, χρήματα για κατασκευή πλοίων, μόρφωση ελληνοπαίδων στην Γενεύη, Λειψία, Δρέσδη, αποστολή χρημάτων στην Τράπεζα που ίδρυσε ο Καποδίστριας, προσπάθεια να αποκρούσει δυσμενή σχόλια εις βάρος της Ελλάδος, δωρεά στο νοσοκομείο Αθηνών [1836], ίδρυση, τέλος, της Εθνικής Τράπεζας.
Σε έγκυρες και εξακριβωμένες πηγές στηρίζεται το κείμενο του Ηλ. Παπαθανασόπουλου [1971], σχετικά με τη σημαία της φρουράς του Μεσολογγίου. Το φιλελληνικό κομιτάτο της Μασσαλίας εκτός των άλλων στέλνει στη φρουρά τού Μεσολογγίου και μια πολύτιμη σημαία με χρυσό σταυρό στη μέση, που την εκέντησαν «κόραι παρθένοι» της πόλεως. Η σημαία αυτή δεν πρόφτασε να κυματίσει στις επάλξεις του αθάνατου φράχτη, ούτε να προηγηθεί κάποιας «κολώνας» το βράδυ της εξόδου. Έφτασε αργότερα, μετά τη νύχτα του χαλασμού, και παραδόθηκε από τους συνοδούς αξιωματικούς, που ήρθαν να πολεμήσουν, μαζί με το συνοδευτικό γράμμα, στο σπίτι του Κουντουριώτη στην Ύδρα, με την εντολή «ίνα δοθή όπου ανήκει». Η σημαία, ύστερα από περιπέτεια μεγάλη, που περιγράφεται στο βιβλίο, λόγω διεκδίκησής της από πολλούς αγωνιστές του Μεσολογγίου, παραδόθηκε στην Ιερά Πόλη, όπου ήταν η θέση της [1833]. Αργότερα, όμως, όταν το παλάτι θέλησε να στολίσει την Αίθουσα του Θρόνου με ιστορικές σημαίες του ιερού αγώνα, ασφαλώς θα ζήτησε και θα πήρε και αυτήν. Από τότε κανείς δεν ξέρει τι απέγινε η περιώνυμη αυτή σημαία.
Επίσης και ο διακεκριμένος Γάλλος συγγραφέας και ποιητής Victor Hugo [1802-1885] έγραψε για την εποποιία του Μεσολογγίου, καθώς και ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος για τους ανθρώπους που έπλασαν τη δόξα και την αθανασία του Μεσολογγίου γράφοντας: «Είχαν μονάχα την απόφασή τους και το κορμί τους. Κρατήθηκαν, όσο μπόρεσαν, και παράδωσαν το κορμί τους στην καταστροφή, και την ψυχή τους στην αθανασία, όταν πια δεν μπορούσαν».
Και η πράξη τους έγινε ποίημα και την ύμνησε ο εθνικός μας ποιητής Διον. Σολωμός μέσα από τα τρία σχεδιάσματα των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Με απόσπασμα από τον υπέροχο αυτό ύμνο, προς τη θέληση και το χρέος του ανθρώπου που είναι πρόθυμος να υποστεί οποιαδήποτε θυσία προκειμένου να είναι ελεύθερος, το βιβλίο των άοκνων εργατών του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη» θεωρώ ότι επιτέλεσε τη μεγάλη αποστολή που έχει αναλάβει, δηλαδή να διασώσει, για λογαριασμό των νεότερων γενεών, όσα πιο πολλά μπορούσε από το παρελθόν μας. Και είναι αυτό επιτακτική ανάγκη, γιατί δεν μπορούμε να προχωρήσουμε μπροστά αν δεν κοιτάξουμε πίσω μας. Ο άνθρωπος χωρίς παρελθόν δεν έχει ούτε παρόν ούτε μέλλον. Σήμερα, μάλιστα, εποχή ηθικής και αξιακής παρακμής, αφυδατωμένη και επίπεδη, έχουμε μεγαλύτερη ανάγκη να στραφούμε προς τις ρίζες μας και να αντλήσουμε δύναμη και θάρρος, για να υπερβούμε τις μικρότητες, τα πάθη, τις αδυναμίες, είτε σε ατομικό είτε σε εθνικό επίπεδο. Το παρελθόν τροφοδοτεί το παρόν και εμπνέει το μέλλον. Με το βιβλίο τού Συλλόγου σας, αξιότιμη κυρία Πρόεδρε, κάναμε ένα ωραίο ταξίδι στο ένδοξο παρελθόν μας και σας ευχαριστούμε για την αίσθηση εθνικής υπερηφάνειας και ανάτασης που μας προσφέρατε!
Π.Χ.