ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ Γ. ΔΡΟΣΙΝΗ ΣΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ 1884-2009
ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΑΝ : Ε. ΒΑΧΑΡΗ – ΝΕΝΙΤΑ ΠΑΡΑΝΤΑ
ΑΡΙΘΜΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 34
Στην παρούσα έκδοση περιλαμβάνεται πλούσιος αμητός που αναφέρεται στα 132 Σχολικά Βιβλία, τα αποκαλούμενα Αναγνωστικά, αρχειοθετημένα στη Βιβλιοθήκη του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη», προϊόν συστηματικής εργασίας της ακάματης Προέδρου μας Ελένης Βαχάρη, σε συνεργασία με την Νενίτα Παράντα. Τα συγκεκριμένα Αναγνώσματα, με την ποικίλη διαφορετικότητά τους [εξώφυλλο, τίτλος, ονόματα συγγραφέων], εμπεριέχουν κείμενα [πεζά και ποιητικά] του Δροσίνη, που είχαν ανθολογηθεί στα αντίστοιχα σχολικά εγχειρίδια Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως από το 1884 ως το 2009.
Το βιβλίο αρχίζει με τα Νεοελληνικά Αναγνώσματα του 1884[1], μια τρίτομη έκδοση με συγγραφείς τούς Γ. Δροσίνη και Γ. Κασδόνη [Διευθυντή τότε του περιοδικού Εστία], «εγκρίσει του επί της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου μετά σημειώσεων και εικόνων», η οποία επανεκδόθηκε το 1902. Ακολουθεί το βιβλίο Διηγήσεις αγωνιστού, το 1889, με συγγραφέα τον Γεώργιο Δροσίνη.
Η εισαγωγή του μαθήματος των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση, στο σχολικό πρόγραμμα των τριτάξιων ελληνικών σχολείων, έγινε για πρώτη φορά το 1884, επί πρωθυπουργίας Χαριλάου Τρικούπη, μετά από εισήγηση του Νικολάου Πολίτη, τμηματάρχη τότε του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως [νυν Παιδείας]. ειδικό Βασιλικό Διάταγμα [23 Ιουνίου 1884] προέβλεπε, στο πλαίσιο του μαθήματος των «Ελληνικών» [δηλαδή των Αρχαίων Ελληνικών] «ανάγνωσιν τεμαχίων συγγραμμάτων νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων [δηλαδή πεζογράφων] και ποιητών και καθώριζε επακριβώς τους συγγραφείς και τα κείμενα που θα έπρεπε να αξιοποιηθούν στην τάξη». Βασικός στόχος ήταν πρωτίστως η γλωσσική καλλιέργεια των μαθητών στην καθαρεύουσα της εποχής, αλλά και ο φρονηματιστικός [κυρίως εθνικός και θρησκευτικός] στόχος και, δευτερευόντως, ο μορφωτικός ή αισθητικός.
Από τις έρευνες και μονογραφίες του Βασιλείου Ι. Τόγια, της Χρυσάνθης Κουμπάρου - Χανιώτη, του Λάμπρου Βαρελά και της Λίνας Κουντουρά πληροφορούμαστε ότι στη διάρκεια εκατό ετών κυκλοφόρησαν εννέα διαφορετικές σειρές Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων [1884, 1909, 1913, 1917, 1930, 1937, 1950, 1956, 1957, 1977-1983], με ανθολόγους – συγγραφείς των πρώτων συλλογών τον Γεώργιο Δροσίνη, σε συνεργασία με τον Γ. Κασδόνη και, στη συνέχεια, τον Ευάγ. Κοφινιώτη. στον κατάλογο προστέθηκαν αργότερα και άλλοι συγγραφείς [λογοτέχνες και φιλόλογοι], όπως οι: Ιωάν. Ζερβός, Νικ. Μπέρτος, Ζαχ. Παπαντωνίου, Ι. Πολέμης, Θεόδ. Σπεράντζας, Ηλ. Βουτιερίδης, Ελένη Ουράνη, Κ. Παρορίτης, Κ. Πασαγιάννης. Νικ. Έλατος, Ειρήνη Δημητρακοπούλου, Αριστ. Καμπάνης, Μιχ. Οικονόμου, Μελ. Νικολαϊδης, Ν. Κυπαρίσσης κ.ά. Σε ειδικές σειρές εγχειριδίων ανήκουν και οι ποιητικές ανθολογίες «Ποιήματα» που εκδόθηκαν το 1889 και προέβλεπαν τη διδασκαλία σύγχρονων νεοελληνικών ποιημάτων.
Στο διάστημα των εκατό ετών διδασκαλίας τού μαθήματος[2] επήλθαν οι ακόλουθες σημαντικές καινοτομίες. Από το 1913, σταδιακά η δημοτική γλώσσα αρχίζει να κυριαρχεί στα ανθολογούμενα νεοελληνικά κείμενα. Το 1923 το μάθημα των Νέων Ελληνικών αυτονομείται από το αντίστοιχο των Αρχαίων Ελληνικών και γίνεται πρωτεύον. Το 1929, με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, ανατρέπεται η δομή της Μέσης Εκπαίδευσης [καταργούνται το τριτάξιο Ελληνικό και το τετρατάξιο Γυμνάσιο] και καθιερώνεται εξατάξιο Δημοτικό και εξατάξιο Γυμνάσιο. βαθμηδόν, η διδασκαλία του μαθήματος επεκτείνεται σε όλες τις τάξεις, ενώ, παράλληλα ιδρύονται έδρες Νεοελληνικής και Βυζαντινής Φιλολογίας στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Το 1937 ιδρύεται ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων -μετονομασθείς το 1967 σε Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων [Ο.Ε.Δ.Β.], ο οποίος ανέλαβε την ευθύνη σύνταξης των διδακτικών εγχειριδίων. Η πολιτική της έγκρισης πολλαπλών εγχειριδίων αντικαταστάθηκε από ένα μόνο εγχειρίδιο των Νέων Ελληνικών. Το 1976 καθιερώνεται η ενδοσχολική εξέταση του μαθήματος των Νέων Ελληνικών -ρηξικέλευθη διάταξη-, παράλληλα με την παραδοσιακή Έκθεση Ιδεών, η οποία εξεταζόταν όλο αυτό το διάστημα, χωρίς, όμως, και να διδάσκεται. Είχε, ωστόσο, προηγηθεί ετεροχρονισμένα με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 και με την καθιέρωση του νέου θεσμού του Ακαδημαϊκού Απολυτηρίου [1964-1967]. η εξέταση του μαθήματος των Νέων Ελληνικών, σε καθορισμένη ύλη, με βάση ειδικό Ανθολόγιο Νεοελληνικών Κειμένων, για όλους τους υποψηφίους των Ανωτάτων Σχολών. Ύστερα από τη Μεταπολίτευση, συγκροτείται ειδική επιτροπή στο Υπουργείο Παιδείας, η οποία επέφερε βελτιωτικές παρεμβάσεις στα εν χρήσει εγχειρίδια των Νέων Ελληνικών [προσθαφαιρέσεις κειμένων, ανθολόγηση αποσπασμάτων νεότερων συγγραφέων κ.ά.].
Η ένατη σειρά των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων, που μετονομάσθηκε σε Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γυμνασίου και Λυκείου, παρουσιάσθηκε αρχικά το 1977, ολοκληρώθηκε το 1983 και χρησιμοποιείται ως σήμερα, με τις επελθούσες τροποποιήσεις και αναθεωρήσεις των ετών 2001 και 2006, με ευθύνη του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Τα νέα αυτά βιβλία, με την υψηλή τους ποιότητα, αποτελούν σταθμό για τη διδασκαλία του μαθήματος [άνεση επιλογής ανύπαρκτη στα παλαιά αναγνώσματα, εισαγωγικά σημειώματα, ερωτήσεις, διαθεματικές εργασίες - βιβλία του καθηγητή], καλύπτοντας όλο το εύρος του νεοελληνικού πεζού και ποιητικού λόγου [λογοτεχνικού, επιστημονικού, δημοσιογραφικού, δοκιμιακού], με αντιπροσωπευτικά κείμενα, από τη μεταπολεμική και τη σύγχρονη λογοτεχνία, που φτάνουν ως τη δεκαετία του 1980. Τα κριτήρια ανθολόγησης δεν είναι, όπως παλαιότερα, γλωσσικά ή ιδεολογικά, αλλά λογοτεχνικά και παιδαγωγικά.
Τέλος, το μάθημα των Νέων Ελληνικών προσλαμβάνει νέες διαστάσεις με τη μετονομασία του το 1990, σε μάθημα Νέα Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία, με δύο κλάδους: α] Γλωσσική Διδασκαλία – Έκθεση, β] Διδασκαλία Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, με συγκεκριμένα διδακτικά εγχειρίδια για κάθε κλάδο.
Στα προαναφερθέντα Νεοελληνικά Αναγνώσματα Μέσης Εκπαίδευσης είχαν αξιολογηθεί, στην περίδο 1913 έως 1960, με τις εκάστοτε προσθαφαιρέσεις, 96 ποιήματα του Δροσίνη, κυρίως λυρικά, από την ελληνική φύση και την κοινωνική ζωή, αλλά και επικολυρικά από τη θρησκευτική ζωή και την εθνική ιστορία. τα 83 ποιήματα προέρχονται από τις συλλογές: Γαλήνη [19], Φωτερά Σκοτάδια [13], Κλειστά Βλέφαρα [13], Θα βραδιάζη [10], Αμάραντα [9], Πύρινη Ρομφαία [8], Φευγάτα Χελιδόνια [6] και, ανά ένα, από τις συλλογές: Σταλακτίται, Ειδύλλια, Αλκυονίδες, Είπε και Κοχύλια, ενώ τα υπόλοιπα 13 δημοσιεύθηκαν ανεξάρτητα και δεν συμπεριλαμβάνονται στις συγκεκριμένες ποιητικές συλλογές. Ειρήσθω εν παρόδω, τέσσερα ποιήματα από τη συλλογή Θα βραδιάζη [Γλυκοχάραμα, Το τάμα, Τα πρωτοβρόχια, Το φτάσιμο] είχαν συμπεριληφθεί στην εξεταστέα ύλη του Ακαδημαικού Απολυτηρίου του 1965.
Επίσης, είχαν ανθολογηθεί 14 αποσπάσματα από το πεζογραφικό του έργο: Αγροτικαί Επιστολαί, Το βοτάνι της αγάπης, Διηγήματα και αναμνήσεις, Ο Μπαρμαδήμος – Διηγήσεις αγωνιστού, Οδοιπορικαί Αναμνήσεις και Η Ελληνική Χαλιμά.
Παράλληλα, στη Δημοτική Εκπαίδευση, για τις τάξεις του τετρατάξιου και αργότερα του εξατάξιου Δημοτικού Σχολείου, είχαν ανθολογηθεί στα εκάστοτε διαφορετικά εγχειρίδια [Αναγνωστικά, Αναγνωσματάρια, Παιδικά Αναγνώσματα, Τα ψηλά βουνά, Ποιητική Ανθολογία κ.ά.] περισσότερα από 60, κυρίως ποιητικά, και μερικά πεζά κείμενα του Δροσίνη.
Από το σύνολο, όμως, αυτό του ποιητικού αλλά και πεζογραφικού έργου του Δροσίνη, με το οποίο γαλουχήθηκαν γενιές ολόκληρες Ελληνοπαίδων, ανθολογούνται σήμερα μόνο δύο ποιήματα στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ένα στο Γυμνάσιο [Α΄τάξη «Θαλασσινά τραγούδια» - Ειδύλλια] και στο Λύκειο [Α΄τάξη, Ημερήσιου και ΕΠΑΛ – «Τα πρωτοβρόχια», Θα βραδιάζη καθώς και μια σύντομη αναφορά για τον ποιητή μισής σελίδας στο διαταξικό βιβλίο του Γυμνασίου, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Ο Δροσίνης στα ποιήματα αυτά αποτυπώνει στο μεν πρώτο, με ευφρόσυνη διάσταση, την αρμονική συνύπαρξη όλων των μερών του θαλασσινού τοπίου, στο δε δεύτερο, εκφράζει, με γραφικές και ειδυλλιακές εικόνες, την αγάπη του για την ελληνική φύση και την αμέριμνη ζωή στο χωριό.
Επιπρόσθετα, στα Κείμενα Λογοτεχνίας Κύπρου, με τον ευρηματικό τίτλο: Ο λόγος ανάγκη της ψυχής, ανθολογείται στο εγχειρίδιο της Β΄ τάξης Γυμνασίου, το εξάστροφο ποίημα «Θάλασσα και δάση» [Θα βραδιάζη], εμπνευσμένο από θέματα και τοπία κατεξοχήν ελληνικά. Ανθολογούνται ακόμη στα σχολικά βιβλία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, μαζί μ’ ένα σύντομο βιογραφικό του Δροσίνη, τρία ποιήματά του στην Γ΄τάξη [Η Γλώσσα μου, «Το ψωμί» Κλειστά Βλέφαρα], στην Δ΄τάξη [Η νύχτα της γεννήσεως», Φευγάτα Χελιδόνια] και στην Ε΄τάξη [Η Γλώσσα μου, «Το πυροφάνι» Γαλήνη].
Έχουν όμως γίνει ενέργειες, εκ μέρους του Συλλόγου μας, με έγγραφα προς το Υπουργείο Παιδείας, για την ανθολόγηση περισσότερων κειμένων στα σχολικά εγχειρίδια και των δύο βαθμίδων της Εκπαίδευσης.
Η ανθολόγηση αυτή κειμένων από το ποιητικό και πεζογραφικό έργο του Δροσίνη, ενόψει μάλιστα της ανασύστασης των προγραμμάτων Σπουδών της Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης και της συγγραφής νέων διδακτικών βιβλίων, αποτελεί, αναμφίβολα, ελάχιστο φόρο τιμής σ’ ένα λογοτέχνη, που ανήκει στη χορεία των χαρισματικών μορφών των γραμμάτων μας, με πολυσχιδές έργο και αξιόλογη πνευματική, εκπαιδευτική και κοινωνική προσφορά.
Αναμφίβολα, η παρούσα έκδοση συμβάλλει ουσιαστικά στην ευρύτερη εμβέλεια του σημαντικού έργου του Δροσίνη και, ως εκ τούτου, αξίζουν θερμά συγχαρητήρια οι επιμελήτριες του πονήματος τόσο για τη συγκέντρωση του υλικού ανθολογημένου διαχρονικά στα σχολικά εγχειρίδια, όσο και για την περαιτέρω προβολή και αξιοποίησή του.
Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, δ.φ.
Επίτιμος Πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
[1] Βλ. Μάγδα Μαλακτάρη – Παπακώστα , Ο Γεώργιος Δροσίνης πέραν της λογοτεχνίας. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα 2006, όπου «Τα Νεοελληνικά Αναγνώσματα των Γ. Δροσίνη και Γ. Κασδόνη», σ.σ. 167-178.
[2] Βλ. Αναστάσιος Αγγ. Στέφος. «Το μάθημα των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση [1884-1983] – Σύντομη ιστορική επισκόπηση», Φιλολογική, 131 [2015], σ.σ. 6-8.